Antybiotykooporność

Na dzień 18 listopada przypada Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach, który został ustanowiony 15 lat temu. Ma on na celu podniesienie świadomości wśród pacjentów i personelu medycznego na temat tego, czym są antybiotyki, do leczenia jakich schorzeń są stosowane, a co najważniejsze, dlaczego nie powinny być nadużywane.
Prawdopodobnie wszyscy w pewnym momencie naszego życia stosowaliśmy antybiotyk, ale co tak naprawdę robimy, by dowiedzieć się o tej grupie leków?

Co to jest antybiotyk - krótkie wprowadzenie

Antybiotyki są w większości substancjami naturalnymi (choć obecnie są również produkowane na drodze syntezy chemicznej i poddawane modyfikacjom chemicznym), wtórnymi metabolitami wytwarzanymi przez mikroorganizmy (bakterie i grzyby), których funkcją jest zwalczanie innych potencjalnie konkurencyjnych organizmów. Ta właściwość antybiotyków jest wykorzystywana w medycynie do leczenia chorób wywołanych przez bakterie. Antybiotyki mogą hamować namnażanie lub niszczyć drobnoustroje. Pomagają organizmowi zwalczyć infekcję bakteryjną. Ze względu na ich duże znaczenie, w ostatnich dziesięcioleciach były one jednak nadużywane.

Kluczowe fakty o antybiotykach

W ramach edukacji pacjentów w Dniu Wiedzy o Antybiotykach organizacje zdrowotne dostarczają najważniejszych informacji na temat tej grupy leków, które każdy powinien wiedzieć i pamiętać, ponieważ mają one niebagatelne znaczenie dla naszego i ogólnego zdrowia ludzkości.

Kilka najważniejszych faktów to:

• Świadomość i edukacja w zakresie antybiotyków ma kluczowe znaczenie dla zdrowia publicznego,
• Antybiotyki są skuteczne w infekcjach bakteryjnych,
• Antybiotyki nie leczą infekcji wirusowych – tj. grypy, przeziębienia, zapalenia gardła i wirusowego zapalenia oskrzeli,
• Racjonalne przepisywanie antybiotyków może pomóc nam uniknąć nadużywania antybiotyków,
• Niewłaściwe stosowanie i nadużywanie antybiotyków prowadzi do narastającego problemu oporności na antybiotyki (antybiotykooporności),
• Każdy z nas zadaje sobie pytanie, czy antybiotyki będą nadal skuteczne w przyszłości,
• Należy przyjmować wyłącznie antybiotyki przepisane przez lekarza,
• Zawsze powinno przestrzegać się przepisanej dawki i czasu trwania leczenia,
• Antybiotyki należy stosować wyłącznie z przepisu lekarza, nie należy stosować pozostałych antybiotyków z poprzedniego leczenia.

Co to jest oporność na antybiotyki?

Od czasu odkrycia pierwszego antybiotyku, penicyliny (która wkrótce skończy 100 lat), opracowano ponad 150 nowych antybiotyków, które uratowały wiele milionów istnień ludzkich. Dzięki tej grupie leków, niegdyś śmiertelne choroby teraz są całkowicie uleczalne. Jednak wraz z wieloma korzyściami płynącymi z ich powszechnego stosowania, istnieje również ryzyko. Zbyt częste i niewłaściwe stosowanie antybiotyków w terapii (np. w chorobach wirusowych) w weterynarii lub rolnictwie przyczyniło się do rozwoju różnych mechanizmów obronnych mikroorganizmów, znanych jako mechanizmy oporności na leki, które pomagają im chronić się przed szkodliwym działaniem antybiotyku. Pojawiły się „superbakterie”, które są oporne na większość znanych antybiotyków, co stanowi realne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia, i może prowadzić do kryzysu zdrowia publicznego w wyniku globalnej oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Naturalna antybiotykooporność

Naturalna oporność to sytuacja, w której antybiotyk z zasady nie działa na dany gatunek bakterii. Nie jest ona skutkiem leczenia konkretnego pacjenta — to właściwość gatunkowa. Dlatego zanim wdroży się antybiotyk, warto ustalić prawdopodobnego „sprawcę” choroby i wybrać lek, który ma sens wobec konkretnych bakterii.

Wrodzona niewrażliwość wynika m.in. z budowy i fizjologii bakterii: braku „punktu uchwytu” dla leku, odmiennej struktury ściany komórkowej, działania pomp efflux (czyli białek-transporterów wypompowujących antybiotyk z komórki bakteryjnej, przez co stężenie leku wewnątrz komórki spada poniżej poziomu skutecznego) czy tworzenia biofilmu, który stanowi barierę mechaniczną. Przykład: antybiotyki hamujące budowę ściany komórkowej (bakteryjnego „pancerza”) nie zadziałają na drobnoustroje, które tej ściany w ogóle nie mają; z kolei niektóre pałeczki mają podwójną błonę, przez którą część antybiotyków nie potrafi się przedostać.

Rozpoznanie naturalnych ograniczeń antybiotyków pomaga unikać niepotrzebnej terapii, zmniejsza ryzyko działań niepożądanych i chroni naszą „apteczkę ostatniej szansy”.

Antybiotykooporność nabyta

Nabyta oporność pojawia się wtedy, gdy bakterie początkowo wrażliwe na lek z czasem zyskują zdolność obrony.

Dzieje się to dwutorowo:

• przez mutacje - losowe zmiany w DNA, które modyfikują „cel” działania leku,
• przez wymianę genów między bakteriami (tzw. horyzontalny transfer genów): plazmidy, integrony i transpozony przenoszą „instrukcje” oporności nawet między różnymi gatunkami.

Efektem mogą być m.in.:

• enzymy rozkładające lek (β-laktamazy, np. ESBL – unieszkodliwiające wiele penicylin i cefalosporyn; karbapenemazy atakujące „antybiotyki ostatniej szansy”),
• zmiana miejsca wiązania antybiotyku (PBP – penicillin-binding proteins) tak, że lek nie ma do czego się „doczepić”,
• uszczelnienie błon komórkowych,
• nadprodukcja pomp efflux (białek „wypompowujących” antybiotyk z komórki).

Problem antybiotykooporności nabytej nie powstaje w próżni – sprzyja mu niewłaściwe stosowanie antybiotyków:

• branie „na wszelki wypadek” na infekcje wirusowe,
• zbyt małe dawki,
• zbyt krótka terapia,
• przerywanie antybiotykoterapii po pierwszej poprawie,
• dzielenie się lekami z rodziną czy sięganie po „resztki z domowej apteczki”.

Tak powstałe szczepy szerzą się w społeczności i szpitalach - część osób kolonizują bezobjawowo, u innych wywołują trudne do leczenia zakażenia, nierzadko oporne na wiele klas leków.

W jaki sposób przyczyniamy się do rozwoju oporności na antybiotyki?

Wszyscy przyczyniamy się do wzrostu oporności bakterii na antybiotyki, głównie poprzez bagatelizowanie tego zagrożenia. Obecna sytuacja została spowodowana głównie poprzez:

• Nadużywanie antybiotyków, zwłaszcza w leczeniu infekcji wirusowych, na które one nie działają,
• Nie stosowanie się do zaleceń lekarskich, np. wcześniejsze przerwanie leczenia,
• Stosowanie antybiotyków na własną rękę bez konsultacji z lekarzem, np. antybiotyków, które są w domu po wcześniejszym leczeniu, stosowanie antybiotyków, które nie działają przeciwko konkretnemu szczepowi bakterii.

Skutki antybiotykooporności

Antybiotykooporność nie jest abstrakcyjnym terminem z laboratoriów — przekłada się na realne kłopoty pacjentów, szpitali i całych społeczności.

Oto najważniejsze konsekwencje:

• Dla pacjenta: dłuższy przebieg choroby, więcej powikłań, częściej konieczne droższe/lepiej obciążające leczenie dożylne; zaburzenia mikrobiomu po niecelnej antybiotykoterapii (np. biegunki, grzybicze zakażenia), większa podatność na nawroty.
• Dla systemu ochrony zdrowia: dłuższe hospitalizacje, izolacje pacjentów, zaostrzone procedury kontroli zakażeń i wyższe koszty leczenia.
• Dla populacji: wzrost liczby zakażeń, których nie da się leczyć standardowo; ogniska trudnych do opanowania drobnoustrojów w szpitalach i domach opieki.
• Ryzyko przy zabiegach: gdy skuteczność antybiotyków spada, zwiększa się ryzyko powikłań po operacjach i innych procedurach, które zwykle zabezpiecza profilaktyka antybiotykowa (np. zabiegi chirurgiczne, chemioterapia, dializy, porody).
• Konsekwencje ekonomiczne i społeczne: więcej zwolnień, większe obciążenie rodzin opieką nad chorymi.

Czym są superbakterie?

„Superbakterie” to potoczne określenie bakterii opornych na wiele antybiotyków.

• MDR (multidrug-resistant) = wielolekooporne – niewrażliwe na co najmniej trzy różne klasy antybiotyków.
• XDR (extensively drug-resistant) = szeroko lekooporne – wrażliwe tylko na 1–2 klasy antybiotyków.
• PDR (pandrug-resistant) = panlekooporne – oporne na wszystkie dostępne klasy antybiotyków.

Przykłady bakterii wysoce opornych na antybiotyki:

• MRSA (gronkowiec złocisty oporny na metycylinę),
• VRE (enterokoki oporne na wankomycynę),
• pałeczki wytwarzające ESBL lub karbapenemazy (np. Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Acinetobacter baumannii).

Zakażenia takimi drobnoustrojami są trudniejsze w leczeniu, często wymagają intensywnej opieki medycznej, izolacji pacjenta oraz rygorystycznej kontroli zakażeń. To jednak nie wyrok: kluczowe są profilaktyka (higiena rąk, szczepienia, rozsądne użycie antybiotyków), szybka diagnostyka mikrobiologiczna oraz antybiotykoterapia celowana zgodnie z antybiogramem.

To podejście zmniejsza ryzyko antybiotykooporności i pomaga zapobiegać selekcji szczepów opornych. W wyniku lekooporności antybiotyki tracą skuteczność, a bakterie mogą łatwiej się szerzyć i nabywać kolejne mechanizmy obrony.

Co zrobić, jeśli mamy infekcję wirusową?

Pamiętajmy, że zdecydowana większość sezonowych infekcji u dorosłych jest wywoływana przez wirusy. W przypadku zapalenia zatok przynosowych tylko 2% przypadków to infekcje bakteryjne, podczas gdy w pozostałych przypadkach przyczyną są infekcje wirusowe,
w których wypadku antybiotyki nie będą skuteczne i nie pomogą. W takich sytuacjach zalecane jest leczenie bez antybiotyku, ale z zastosowaniem leków, które zwalczą objawy infekcji wirusowej. Warto rozważyć zastosowanie leków roślinnych, np. leku Sinupret^® extract. Intensywne działanie leku Sinupret^® extract w ostrym niepowikłanym zapaleniu błony śluzowej nosa i zatok przynosowych (z objawami takimi jak: katar, niedrożność nosa, ból głowy, ból lub uczucie rozpierania twarzy) zostało potwierdzone w badaniach klinicznych przeprowadzanych zgodnie z aktualnymi, najwyższymi standardami naukowymi [1,2]. Lek Sinupret^® extract: redukuje stan zapalny i obrzęk błony śluzowej górnych dróg oddechowych [2,5], rozrzedza zalegającą wydzielinę, umożliwiając jej pozbycie się [2], pomaga złagodzić ból głowy i uczucie rozpierania twarzy [1]. Lek Sinupret^® extract działa już od pierwszych objawów zapalenia zatok przynosowych [3], hamuje rozwój zapalenia zatok przynosowych [1,2,4,5], oraz leczy zapalenie zatok przynosowych [3]

Należy pamiętać aby w leczeniu zapalenia zatok nie rezygnować z leku na rzecz suplementu diety – wybierz skuteczną terapię!

[1] Bachert C et al. Poster: Multicentre, randomised, double‑blind, placebo‑controlled parallel‑group dose‑finding study of herbal medicine (dry extract) BNO‑1016 in acute rhinosinusitis. 84th Annual Meeting of the German Society of Oto‑Rhino‑Laryngology, Head and Neck Surgery, Nornberg 2013.
[2] Jund R et al. Clinical efficacy of a dry extract of five herbal drugs in acute viral rhinosinusitis. Rhinology 2012; 50(4): 417 426.
[3] Dokumentacja rejestracyjna leku Sinupret^® extract.
[4] Glatthaar‑Saalmüller B., Rauchhaus U., Rode S., Haunschild J., Saalmüller A., Antiviral activity in vitro of two preparations of the herbal medicinal product Sinupret^® against viruses causing respiratory infections. Phytomedicine 2011; 19: 1‑7.
[5] Seifert S. et. al., The novel Sinupret^® dry extract BNO1011 inhibits paw odema development in vivo and inflammatory mediator release in vitro, Poster GA New York 08/2012.